Truyền thuyết kể rằng, bạn không thể có được giọng chuẩn nếu bạn bắt đầu học sau 7 tuổi, hoặc 12 tuổi, hoặc một độ tuổi nhất định nào đó. Nhưng điều này rõ ràng là không đúng. Các ca sĩ và diễn viên học một giọng mới bất kể độ tuổi, và tính theo trung bình, họ không thông minh hơn những người khác (và khá chắc chắn là họ không bắt đầu học trước 7 tuổi).
Vậy rốt cuộc là sao? Tại sao ai cũng nói là bạn không thể học được cách phát âm tốt khi trưởng thành? Và nếu điều này không đúng, vậy thì cái gì đúng?
Trong bài này, chúng ta sẽ đi vào một nghiên cứu về nhận thức giọng nói và phát âm, và chúng ta sẽ bàn về việc học phát âm một cách hiệu quả khi là người trưởng thành. Nhưng trước khi đi vào vấn đề đó, hãy cho tôi được phép dài dòng một tí.
Sự quan trọng của phát âm
Đây là một chủ đề lớn, và với tư cách là một ca sỹ, đây là một chủ đề vô cùng gần gũi với tôi. Đối với tôi, giọng là một thứ đặc biệt quan trọng.
Đây là một cái fényképezőgép
Theo cá nhân tôi, nếu bạn không học cách nghe được âm thanh của một ngôn ngữ mới, bạn sẽ tốn nhiều thời gian để vật vã nhớ nó. Chúng ta dựa vào âm thanh để hình thành trí nhớ về từ, và nếu bạn thậm chí còn không phân biệt nổi các âm thanh mà bạn nghe, bạn đã gặp bất lợi ngay từ đầu. (Thử nhớ hai từ Hungary này xem: máy ảnh, fényképezőgép ♬ và ga xe lửa, vásutállomás ♬. Hai từ này nghe thật kinh dị cho đến khi bạn cảm được tiếng Hung.)
Nhưng ngoài chuyện trí nhớ ra, một giọng phát âm tốt còn làm tăng sự kết nối giữa bạn và người khác. Nó cho những người từ một nền văn hóa khác thấy là bạn không chỉ dành thời gian và công sức để học từ vựng và ngữ pháp của họ, mà còn dành thời gian để học cách họ di chuyển miệng, môi và lưỡi. Bạn biến đổi cơ thể bạn vì họ – bạn cho họ thấy rằng bạn quan tâm tới họ – và chính vì vậy họ sẽ mở lòng vì bạn.
Tôi đã thấy chuyện này nhiều lần khi tôi đi hát hoặc xem biểu diễn tại Châu Âu. Cứ như là một quy luật, bình thường thì khán giả cũng dễ thương, nhưng hễ mà bạn hát bằng tiếng mẹ đẻ của họ, họ lại chuẩn bị lên tinh thần. Họ sẵn sàng cười khích lệ và nói “Tiếng hát nghe thật dễ thương!” hoặc “Nhạc nghe rất hay!”. Nhưng trong thâm tâm, họ đang chuẩn bị tinh thần để bạn băm vằm tiếng nói và văn hóa của mình ngay trước mũi. À, đừng lấy đó làm áp lực nhé.
Ngay lúc đó, nếu bạn làm họ ngạc nhiên bằng một giọng hát chuẩn, họ sẽ mở lòng ra. Đó không còn là nụ cười lịch sự nữa, mà là một nụ cười thật. Bạn cho họ thấy là bạn quan tâm đến họ không chỉ bằng tinh thần, mà còn bằng thể xác, và sự quan tâm này thật khó mà cưỡng lại được.
Nhưng mà thôi, lãng mạn vậy đủ rồi. Giờ làm sao để bạn có thể thật sự làm một cái gì đó để phát âm đây?
Một nghiên cứu về luyện tai và phát âm
Khả năng phát âm chuẩn là một sự tổng hợp của hai kỹ năng chính: luyện tai và luyện miệng. Bạn học cách nghe một âm thanh mới, và bạn học cách tạo lại nó trên miệng. Trong hai kỹ năng, cái đầu tiên là cái khó làm nhất; nếu bạn nghe được một âm thanh, thì rồi bạn cũng sẽ học được cách tạo ra nó một cách chính xác. Nhưng trước khi đạt được điều đó, bạn sẽ phải vất vả (để nghe được). Cho nên bây giờ, chúng ta sẽ tập trung vào luyện nghe.
Khi đang tìm tài liệu cho quyển sách của tôi, tôi bắt gặp một loạt các nghiên cứu tuyệt vời thực hiện bởi James McClelland, Lori Holt, Julie Fiez và Bruce McClandiss, khi họ cố dạy người Nhật trường thành nghe ra được sự khác nhau giữa “Rock” và “Lock”. Sau khi đọc mấy bài báo của họ, tôi gọi điện cho Ts. McClelland và Ts. Holt và phỏng vấn họ về nghiên cứu đó.
Đầu tiên họ phát hiện ra là luyện nghe không đơn giản, đặc biệt khi ngoại ngữ đó chứa hai âm cực kỳ giống như một âm trong tiếng mẹ đẻ của bạn. Trong trường hợp này là tiếng Nhật, âm “R” [ɺ] của họ nằm ngay chính giữa âm R [ɹ] và L [ɫ] trong tiếng Anh Mỹ. Khi bạn kiểm tra người Nhật trưởng thành về sự khác nhau giữa Rock và Lock (bằng cách cho họ nghe thu âm của một trong hai từ này và hỏi họ đây là từ nào), kết quả không khác gì đánh hên xui (50%). Tới đây thì không được khả quan cho lắm.
Các nhà nghiên cứu mới thử hai phương pháp luyện tập. Đầu tiên, họ cứ cho người Nhật trưởng thành nghe Rock và Lock trong một thời gian, và xem xem liệu họ có khá hơn sau khi luyện tập không.
Không.
Tin này rất xấu. Nó cho thấy là tập luyện chẳng có tác dụng gì. Bạn cứ việc nghe Rock và Lock cả ngày (hoặc với người Anh sẽ là 불/뿔/풀 [bul/pul/ppul] trong tiếng Hàn) và bạn sẽ chẳng tìm được sự khác nhau giữa chúng. Cái này chỉ tổ xác nhận cho cái truyền thuyết đã quá trễ để học cách phát âm. Khỉ thật.
Phương pháp thứ hai là khuếch đại một cách nhân tạo sự khác nhau giữa L và R. Họ bắt đầu bằng những ví dụ cực kỳ rõ (RRrrrrrrrock), và nếu người nghe có tiến bộ, họ sẽ nâng dần độ khó cho tới khi người nghe đạt được sự phân biệt nhỏ giữa hai bản thu một cách tương đối. Phương pháp này khá hơn chút ít. Những người tham gia bắt đầu nghe được sự khác nhau giữa Rock và Lock, nhưng lại không nghe được sự khác nhau của một cặp từ khác, như Road và Load. Lại là một ngõ cụt nữa.
Sau đó họ thử cho thêm sự phản hồi, và tất cả mọi thứ liền thay đổi.
Thí nghiệm thêm phản hồi với cặp từ
Họ lặp lại y chang thí nghiệm, chỉ trừ lần này, khi mỗi người tham gia đưa ra câu trả lời (“Cái này là Rock“), màn hình máy tính sẽ nói cho họ biết đúng hay sai (“ding – Chính xác!”). Chỉ trong ba lần, mỗi lần 20 phút sử dụng loại luyện tập này, người tham gia đã thật sự nắm được khả năng nghe R và L, trong mọi hoàn cảnh.
Không phải là ngẫu nhiên, khi đây chính là cách ca sỹ và diễn viên học. Tuy ta học có người hướng dẫn chứ không học qua máy, nhưng nguyên lý thì vẫn là một. Ta ngồi kế bên giáo viên luyện giọng và nhờ họ đọc một đoạn chữ. Sau đó ta sẽ đọc to đoạn chữ đó lên, và người giáo viên sẽ chỉ cho biết ta đọc đúng chỗ nào và sai chỗ nào. Họ cho chúng ta sự phản hồi. Họ sẽ nói những điều đại loại như “Không, cái anh nói là siehe, không phải sehe. Siehe…Sehe. Nghe ra không?” Và họ vẫn tiếp tục đưa phản hồi dù cho ta đã gần đạt (“Anh đang nói [một cái gì đó giống ‘sehe’], nhưng không phải sehe.”) Sau khi được hướng dẫn, chúng ta về nhà, nghe lại đoạn thu âm của những buổi tập này, và dùng những đoạn thu này để cho ta thêm nhiều phản hồi hơn.
Có một vài lưu ý cho vấn đề này. Người tham dự không hoàn toàn đạt tới trình độ hoàn toàn nghe được sự khác nhau giữa Rock và Lock. Độ chính xác của họ cao nhất chỉ khoảng 80%, so với ~100% như người bản xứ. Tìm hiểu sâu thêm sẽ cho ta biết tại sao.
Phụ âm có rất nhiều cấu tử khác nhau (gọi là formant). Về cơ bản, một phụ âm rất giống một hợp âm trên piano. Trên một cây piano, nếu bạn chơi một nhóm các nốt nhất định cùng với nhau, bạn sẽ nghe được hợp âm. Đối với phụ âm, nếu bạn tạo một nhóm các nốt (phức tạp hơn), bạn sẽ nghe được một phụ âm. Đây không phải là lối nói ẩn dụ; nếu bạn có một cây piano được máy tính hóa, bạn thậm chí còn có thể dùng nó để phát ra tiếng người.
Người Anh bản ngữ có thể phân biệt được sự khác nhau giữa R và L nhờ vào một điểm mấu có tên là formant thứ ba – về cơ bản nó là nốt thứ ba trong bất kỳ hợp âm R hoặc L. Người Nhật bản ngữ tốn nhiều thời gian cho mấu chốt này, và sau khi họ đã vượt qua bài kiểm tra, họ cũng không thật sự nghe được nó tốt hơn. Thay vào đó, họ học cách sử dụng một điểm mấu dễ hơn là formant thứ hai – nốt thứ hai trong hợp âm R/L. Cái này cũng có tác dụng, nhưng không đảm bảo 100%, vì thế giải thích được tại sao họ không thể có được kết quả như người bản ngữ.
Khi tôi nói chuyện với các nhà nghiên cứu qua điện thoại, họ hầu như đã dừng cuộc nghiên cứu này, kết luận là họ không biết làm cách nào để tăng độ chính xác lên trên 80%. Họ cũng khá thất vọng về kết quả này.
Tiềm năng cho tương lai
Nhưng hãy nhìn lại một chút về những gì chúng ta đạt được.
Trong vòng ba đợt, mỗi đợt 20 phút, họ đã hạ gục một trong những thách thức ngôn ngữ khó nhất – học cách nghe một âm mới – và tăng độ chính xác từ 50% (đoán mò) lên đến 80% (không tệ chút nào).
Chuyện gì sẽ xảy ra nếu chúng ta có công cụ này ở mọi ngôn ngữ? Chuyện gì sẽ xảy ra nếu ta có thể khởi đầu mọi thứ bằng việc nghe thử một vài bài kiểm tra có phản hồi và có một đôi tai có độ chính xác là 80%, trước cả khi chúng ta bắt đầu học phần còn lại của ngôn ngữ?
Chúng ta có những công cụ để luyện theo cách riêng của chúng ta. Tất cả những gì bạn cần là một hệ thống lặp lại sau từng khoảng (spaced repetition system) có hỗ trợ file âm thanh, như Anki, và một bộ tốt các thu âm mẫu của các từ dễ nhầm lẫn (một nhóm các từ như rock/lock, thigh/thy’s và niece/knee trong tiếng Anh, hoặc sous/su, bon/ban’s và huis/oui’s trong tiếng Pháp). Cái này tốn nhiều công để làm, nhưng nó chỉ cần được làm một lần, sau đó cả cộng đồng sẽ được hưởng lợi.
Nên là tôi sẽ làm điều đó.
Phát âm cực kỳ quan trọng, và giải pháp này thật giá trị để đợi cho một công ty lớn nào đó chịu làm. Trong vòng 9 tháng tới, tôi sẽ bắt đầu tạo các danh sách từ mẫu tốt, thu âm chúng và xây dựng các bộ từ (trong Anki). Tôi sẽ tuyển những người song ngữ, vì nhờ có họ, ta sẽ có những bản thu để học sự khác nhau không chỉ ở hai từ trong ngôn ngữ đích, mà còn ở hai từ giữa ngôn ngữ đích và ngôn nữa mẹ đẻ của bạn (sous vs Sue). Tôi có được ý tưởng này nhờ Ts. McClelland, và ông cho rằng nhờ cái này ta sẽ học còn tốt hơn nữa (eo, ta sẽ có thể có khả năng phá vỡ rào thế 80%). Và tôi sẽ làm một vài bản beta mở để chỉnh cho tới lúc học nó vừa có hiệu quả lại vừa vui.
Hi vọng là, với đúng công cụ, ta sẽ đưa truyền thuyết “đã quá trễ để học phát âm” vào dĩ vãng. Ta cũng sẽ có nhiều thảnh thơi hơn khi học ngôn ngữ, và ta cũng sẽ dễ dàng hơn để thuyết phục mọi người quên đi tiếng mẹ đẻ của chúng ta và nói bằng thứ tiếng của họ (tác giả có tiếng Anh là ngôn ngữ mẹ đẻ).
Dịch từ Fluent Forever, The Key To Learning Pronunciation, 5/12/2013.
Ooker's blog 